- Piše: Nik Gašaj

U savremenim društvima u centru interesovanja političke teorije i prakse je koncept građanstva, koji upućuje na položaj građanina u dvostrukom odnosu, vertikalnom kao odnosom između građanina i države, i horizontalnom–međusobni odnos građana. To je, prije svega, posledica krize nacionalne države u multietničkim društvima i razmaha politike identiteta. No, aktuelizovanje ideje građanstva podstakli su istovremeno i procesi globalizacije i regionalne integracije, kao i stvaranje nadnacionalnih političkih organizacija.
Liberalni model: u globalu se razlikuju dva poimanja građanstva: liberalno i komunitarno. Liberalno shvatanje građanstva naglašava individualna prava unutar okvira vladavine prava. Iz toga proizlazi i da je najbolji oblik vlade onaj u kome su individualna prava garantovana konstitucionalnim ograničenjima vlasti. S obzirom na to da je sloboda pojedinca najviša vrijednost za liberalizam, to i liberalni model građanstva naglašava upražnjavanje prava koja su ključna za individualnu autonomiju. Izvorno, to su prvenstveno građanska i politička prava.
Klasični liberali 17. 18. i prve polovine 19. vijeka (Džon Lok, Adam Smit, Dejvid Hjum, Vilhelm fon Humbolt, Bendžamin Konstan, Imanuel Kant i dr.) zagovaraju minimiziranje opsega države, a maksimiziranje područja individualne slobode, s posebnim naglaskom na ekonomskoj slobodi zasnovanoj na svetosti vlasništva. Poštovanje vlasništva oni vide ključnim za poštovanje individualnog života i slobode. Svako ima pravo da slijedi sopstvene interese i želje i da posjeduje sopstvenu koncepciju dobra i životnog plana. Jedino ograničenje koje je liberalno dopustivo jeste jednaka sloboda.
Jednaka sloboda: centralna ideja za klasične liberale je da je državna vlast ograničena pravima pojedinaca. Ovo je suština klasično-liberalnog i libertarijanskog građanstva, formalni status koji se sastoji od cjeline neotuđivih građanskih i političkih prava i sloboda radi zaštite autonomije.
Moglo bi se govoriti o nekoliko varijanti liberalizma, ali kada je u pitanju građanstvo njih je moguće svesti na dvije osnovne: libertarijanizam i socijalni liberalizam. Bez obzira na različite naglaske unutar libertarijanizma, to je politička filozofija koja proklamuje manje države i više slobode, uvijek i po svakom pitanju, bez izuzetka (Ilija Vujačić).
I socijalni liberalizam polazi od individualne slobode i jednakosti kao centralnih vrijednosti, od prihvatanja mnoštva životnih stilova kao datih i očekivanja da država bude tolerantna i neutralna u pogledu različitih filozofija života. Odstupanje od ove neutralnosti odvija se u socijalnom polju, pridavanjem državi sada izvjesne socijalne funkcije. Država, prema toj koncepciji, treba da obezbjeđuje jednake mogućnosti svima, što zahtijeva njenu pozitivnu ulogu u ekonomskom i socijalnom životu. Socijalni liberali se prihvataju pozitivnog pojma slobode. Oni misle da garancije formalne slobode nijesu dovoljne i da bi sloboda bila od ikakve vrijednosti treba takođe omogućiti i materijalne uslove da se ona upražnjava, a to se radi putem redistribucije. Zato su u socijalnoj liberalnoj državi građani ovlašćeni ne samo na građanska i politička, nego i na socijalna prava. U stvari, to je filozofija socijalno-liberalne teorije pravde. Građanin izražava svoje građanstvo zahtijevajući ona prava koja mu omogućavaju da realizuje svoj koncept ispunjenja života. Dakle, radi se o poštovanju prava drugih. Građanstvo nije jedinstven i monolitan koncept, već izražava duboke razlike u istorijskom iskustvu političke participacije, pa se drugačije postavlja u emigracionim zemljama, Sjedinjenim Američkim Državama i Kanadi, drugačije u evropskim nacionalnim državama, poput Francuske ili još drugačije u Njemačkoj, a sasvim drugačije u jednoj multikulturalnoj federalnoj zajednici, kao što je Švajcarska.
Zajednica – polazište: komunitarno građanstvo je gledište prema kojem se pojedinac ne može posmatrati odvojeno od njegovih socijalnih, kulturnih i istorijskih konteksta. Komunitarci ne uzimaju pojedinca, već zajednicu kao svoje polazište. Za njih zajednica nije samo jedno udruženje u koje se slobodno ulazi radi uzajamne koristi njenih članova. Zajednica je opskrbljena intrističnom vrijednošću, javni život je neodvojivo povezan sa ličnim i unutrašnjim životom i individualna dobrobit zavisi od opšte dobrobiti. Zajednica se posmatra kao istorijski razvijen entitet u kome neko participira od rođenja. Komunitarizam odbacuje liberalni individualizam kao izolacionizam i daje primat zajednici.
Individualni identitet: svaka zajednica ima svoj identitet, koji je određen vrijednostima i normama, kao i koncepcijama i kulturnim karakteristikama koje dijele svi članovi. Suštinsko je ovdje da duh zajedništva i uzajamne solidarnosti, kao osjećanje lojalnosti i privrženosti zajednici (grupi), oblikuje i uspostavlja osnovu zajedničke koncepcije dobra, pri čemu je opstanak zajednice najveće dobro.
Prema komunitarcima, individualni identitet se nalazi u socijalnoj interakciji u okviru posebne kulturno istorijske – zajednice. Oni takođe odbacuju neutralnosti liberalne države, zahtijevajući njeno aktivno promovisanje opšteg dobra. Komunitarci u stvari misle da su liberalne vrijednosti neostvarljive i univerzalnost i neutralnost demaskiraju kao liberalne mitove.
(Autor je politikolog)